Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարում
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը (ԱՍԽ) դրսևորվում է սոցիալական հաղորդակցության և վարքի տարբեր յուրահատկություններով: ԱՍԽ ունեցող մարդիկ կարող են զգալի դժվարություններ ունենալ շփման, սոցիալական հարմարվողականության, շրջակա միջավայրի ընկալման և զգացմունքների կարգավորման մեջ: Այս վիճակն ուղեկցվում է ախտանիշների և դրանց արտահայտվածության լայն տատանումներով, ուստի աուտիզմը համարվում է սպեկտր, որն ընդգրկում է ֆունկցիոնալության և վարքային բնութագրերի տարբեր մակարդակներ:
Ի՞նչ է աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը
ԱՍԽ-ի ախտանիշները սովորաբար սկսվում են վաղ մանկությունից, առավել հաճախ մինչև երեք տարեկանը հասակում և պահպանվում են ամբողջ կյանքի ընթացքում: Որոշ երեխաներ կարող են հասակակիցներին հատուկ զարգաոցւմ ունենալ մինչև որոշակի տարիք, որից հետո նրանք սկսում են դրսևորել աուտիզմի նշաններ:
Հիմնական ախտանիշները ներառում են սոցիալական կապեր հաստատելու և պահպանելու դժվարությունը, ոչ բանավոր հաղորդակցության հետ կապված խնդիրներ (տեսողական կոնտակտի բացակայություն, սակավ դեմախաղ ու ժեստեր, ստերեոտիպիկ կամ կրկնվող շարժումներ): ԱՍԽ ունեցող մարդիկ կարող են ունենալ սահմանափակ հետաքրքրություններ, կենտրոնանալ նեղ թեմայի վրա և դժվարությամբ փոխել առօրյան կամ միջավայրը: Բացի այդ, նրանք կարող են ավելի զգայուն լինել տարբեր գրգռիչների նկատմամբ, կամ, ընդհակառակը, գրեթե չարձագանքել զգայական գրգռիչներին, ինչպիսիք են ձայնը, լույսը կամ հպումը:
Կարևոր է հասկանալ, որ ԱՍԽ-ն սպեկտր է, և ախտանիշների սրությունը կարող է մեծապես տարբերվել անհատների միջև: Աուտիզմով որոշ մարդիկ կարող են ունենալ բարձր ինտելեկտուալ ունակություններ և կարող են համեմատաբար անկախ կյանք վարել, իսկ մյուսները կարող են մշտական աջակցություն և օգնության կարիք ունենալ:
Ներկայումս աշխարհում աուտիզմի սպեկտրի խանգարման տարածվածությունը գնահատվում է ավելի քան 1%, ինչը բավականին տարածված է դարձնում այն։ Այս թիվը աճում է, ինչը մասամբ պայմանավորված է խանգարման ախտորոշման և տեղեկացվածության բարելավմամբ:
ԱՍԽ-ի առաջացման ճշգրիտ պատճառները մնում են անհայտ, սակայն հետազոտողները կարծում են, որ դրա զարգացման վրա ազդում են ինչպես գենետիկական, այնպես էլ շրջակա միջավայրի գործոնները: Կան բազմաթիվ գեներ, որոնք կապված են աուտիզմի զարգացման բարձր ռիսկի հետ, և դրանց փոխազդեցությունը արտաքին գործոնների հետ (հղիության բարդություններ, թունավոր նյութերի ազդեցություն ևայլ), կարող են դեր խաղալ խանգարման առաջացման գործում: Այնուամենայնիվ, շատ դեպքերում աուտիզմի պատճառը չի կարող ճշգրիտ հաստատվել:
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման ազդեցությունը կյանքի վրա
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումով կյանքը և՛ բարդ է, և՛, յուրահատուկ։ ԱՍԽ-ով մարդու համար աշխարհը կարող է շատ տարբեր լինել նեյրոտիպիկ մարդկանց աշխարհի ընկալումից: ԱՍԽ ունեցող մարդկանց շրջապատող աշխարհը քաոսային և ճնշող է թվում,, հատկապես սոցիալական իրավիճակներում, որտեղ ակնկալիքներն ու հաղորդակցության կանոնները միշտ չէ, որ պարզ են: Ոչ վերբալ ազդանշանները մեկնաբանելու և ուրիշների էմոցիոնալ վիճակները հասկանալու դժվարության պատճառով, ԱՍԽ ունեցող անձը կարող է իրեն մեկուսացված կամ ոչ ադեկվատ զգալ սոցիալական փոխազդեցություններում: Աուտիզմով շատ մարդիկ նախընտրում են միապաղաղություն և կանխատեսելիություն, քանի որ դա օգնում է նրանց ապահով զգալ: Հանկարծակի փոփոխություններ կամ անսպասելի իրադարձություններ կարող են ուժեղ սթրես և անհանգստություն պատճառել:
ԱՍԽ ունեցող մարդկանց հուզական փորձառությունները նույնպես կարող են լինել ինտենսիվ և դժվար արտահայտելի: Ոմանք կարող են դժվարանալ զգացմունքները կառավարելօ և կարող են արտահայտել իրենց զգացմունքները կրկնվող կամ ստերեոտիպիկ շարժումների միջոցով, ինչպիսիք են օրորեվլը, ծափ տալը կամ առարկաները պտտելը: Սա կարող է լինել ինքնակարգավորման միջոց կամ փորձ՝ հաղթահարելու գերբեռնվածության զգացումը:
Բուժում
Գոյություն ունեն ԱՍԽ-ով մարդկանց աջակցելու և բուժելու տարբեր մոտեցումներ՝ ուղղված նրանց կյանքի որակի բարելավմանը և հասարակությանն ավելի լիարժեք ինտեգրման համար անհրաժեշտ հմտությունների զարգացմանը: ԱՍԽ-ի ամբողջական բուժում չկա, սակայն վաղ միջամտությունը և մասնագիտացված խնամքը կարող են զգալիորեն բարելավել կանխատեսումը և կյանքին հարմարվելու ունակությունը:
Աջակցության ամենաարդյունավետ մեթոդներից մեկը վարքաբանական թերապիան է, որը ներառում է վարքի կիրառական վերլուծություն, որն օգնում է զարգացնել սոցիալական, հաղորդակցական և վարքային հմտությունները: Այս թերապիան կարող է հատկապես արդյունավետ լինել, եթե սկսվի վաղ տարիքից:
Կարևոր են նաև կրթական ծրագրերը, որոնք հարմարեցված են ԱՍԽ ունեցող երեխայի կարիքներին և ներառում են անհատական մոտեցում և ուսուցման հատուկ մեթոդներ: ԱՍԽ ունեցող մարդկանց ծնողներն ու ընտանիքները նույնպես աջակցության և կրթության կարիք ունեն աուտիզմը հասկանալու և իրենց սիրելիին արդյունավետ օգնելու համար: Բացի թերապիայից և կրթությունից, կարևոր է հաշվի առնել ԱՍԽ-ով անձի զգայական կարիքները՝ հարմարեցնելով միջավայրը իր կարիքներին։ Սա ենթադրում է հանգիստ և անվտանգ տարածքների ստեղծում, հատուկ խաղալիքների կամ առարկաների օգտագործումը զգայական խթանման համար և զգայական գերբեռնվածությունը կառավարելու ռազմավարությունների ուսուցոմ։ ԱՍԽ ունեցող մարդկանց օգնելու կարևոր ասպեկտը սոցիալական աջակցությունն է և ներառականությունը:
Ճիշտ աջակցության և փոխըմբռնման դեպքում ԱՍԽ-ով մարդիկ կարող են հասնել զգալի հաջողությունների և լիարժեք կյանք վարել: Կարևոր է հիշել, որ աուտիզմով յուրաքանչյուր անձ եզակի է, և նրանց կարիքներն ու կարողությունները կարող են զգալիորեն տարբերվել: Մասնագիտացված խնամքը և շրջակա միջավայրի հարմարեցումը առանցքային դեր են խաղում նրանց բարեկեցության և հասարակության մեջ ինտեգրվելու կարողության ապահովման գործում: